معرفی و شناخت درخت زیتون
درخت زیتون با نام علمی Olea europaea ، نام انگلیسی Olive ، از خانواده Oleaceae و از راسته نعناسانان محسوب می شود . این درختان حدود ۲۰ گونه مختلف داشته و قدمت هزار ساله دارند . درخت زیتون متعلق به نواحی مدیترانه بوده و در افریقا ، جنوب شرق آسیا ، چین ، اسکاتلند و … پراکنده شده است . اگر به پیشینه ی زیتون نگاه کنیم ، درمیابیم که زیتون در سوریه تولد یافته و از آن پس در سرتاسر جهان اعم از ایران رواج پیدا کرده است . گویی که زیتون در رود بار قدمت ۸۰۰ ساله دارد .
- ارتفاع این درختان در شرایط ایده آل از ۳ الی ۲۰ متر هم مب رسند .
- درختان زیتون از بازو های اصلی و فرعی تشکیل می شوند .
- برگ های این درختان نیزه ای ، کشیده و به رنگ سبز است .
- این برگ ها می توانند ۳ الی ۴ سال روی درخت باقی بمانند .
- برگ ها هر ۳ الی ۴ سال یکبار خزان می کنند . البته هر سال برگ های جوان هم تولید می کنند .
- طول برگ ها ۳ الی ۷ سانتی متر و عرضی بین ۱ الی ۱/۵ متر دارند .
- فصل گل دهی درخت زیتون ، بهار است .
گل و میوه درختان زیتون
برخلاف درختان میوه مانند هلو ، آلو و … دیرتر به گل دهی می رسند . گل ها به صورت خوشه ای دیده می شوند . هر خوشه معمولا بین ۷ الی ۲۵ گل دارد . رنگ گل ها سفید بوده و ۴ برگ هستند .
این گل ها دو نوع هستند :
- گل هایی که دارای اندام های نر و ماده هستند .
- گل هایی که فقط اندام نر دارد . جز گل های ناقص محسوب می شوند .
لقاح ممکن است توسط باد و حشرات صورت بگیرد . در این صورت گل های ناقص هم توانایی باردهی پیدا کرده و زیتون تولید می کنند . میوه های این درختان بافتی گوشتی داشته و درون آن هسته سفت و سخت وجود دارد . شکل میوه ها در واریته های مختلف متفاوت بوده و معمولا بیضی ، گرد ، کشیده و نوک دار هستند .
هر میوه ی درخت زیتون معمولا بین ۷ االی ۱۰ گرم وزن دارد .
به گوشت و بافت میوه این درخت شفت نیز گفته می شود .
شرایط کاشت و نگهداری درخت زیتون
نور :
این درخت را در شرایطی بکارید که بتواند روزانه ۵ تا ۸ ساعت نور مستقیم خورشید را دریافت کند .
در مکان های کم نور زیتون رشد رویشی داشته و منجر به عدم میوه دهی آن خواهد شد .
بنابراین درخت زیتون در هر سال ، ۱۸۰۰ ساعت نور مستقیم خورشید نیاز دارد .
خاک :
درختان زیتون را در انواع خاک می توان کاشت اما ، بهترین نوع خاک ، لومی شنی است .
خاک برای این درخت باید دارای زهکشی مناسب باشد .
به طور کلی PH خاک باید ، ۵/۶ – ۲/۸ باشد .
در خاک های سنگ لاخی و سنگین رشد خوبی نخواهد داشت و خاک سبک را بهتر می پسندد .
آب :
این درخت نسبت به خشکی مقاومت خوبی نشان می دهند .
اما برای گلدهی و تولید محصول نیاز به آبیاری خواهند داشت .
بارندگی و مه در دوران گلدهی موجب کاهش گرده افشانی خواهد شد که این امر سطح میوه دهی را کاهش می دهد . از کاشت درختان زیتون در محیط های خیلی مرطوب مانند کنار دریا و یا دریاچه خودداری نمایید . در تابستان می توان هر ۱۴ الی ۲۰ روز یک بار درختان زیتون را آبیاری نمود . برای هر هکتار زیتون حدود ۴۰۰۰ متر مکعب آب نیاز دارید . البته این میزان اگر در شرایطی باشد که میزان تبخیر بالاتر باشد به ۵۰۰۰ الی ۶۰۰۰ متر مکعب نیز خواهد رسید . اگر میزان بارندگی سالیانه یک منطقه بین ۵۰۰ الی ۶۰۰ میلیمتر باشد ، کاشت درختان زیتون امکان پذیر خواهد بود .
برای آبیاری درخت زیتون می توان از آبیاری های زیر بهره برد .
- کرتی
- نشتی
- قطره ای
- بارانی
- تشتکی
دمای مناسب درخت زیتون
درختان زیتون ، به تابستان های گرم و زمستان های معتدل نیاز دارند .
دمای مناسب برای باردهی درخت زیتون ۱۵ الی ۲۵ درجه سانتی گراد می باشد .
این درختان به سرمای زیاد حساس بوده و دمای کمتر از ۱۰ درجه را نمی توانند تحمل کنند .
دمای بالای ۳۷ درجه سانتی گراد باعث چروکیدگی میوه ها خواهد شد .
نیاز سرمایی این درخت چیزی بین ۲۰۰ الی ۴۰۰ ساعت می باشد .
این درخت در مناطق آب و هوایی مدیترانه ای رشد خوبی دارد .
کود دهی و تقویت
برای درشت تر شدن محصولات هر ساله باید از کودهای ازت استفاده شود .
در زمین های نامرغوب و خاک های فقیر هر ساله مقدار ۵۰۰ گرم کود ازت برای هر درخت و در اوایل فصل بهار کود دهی نیاز است . در خاک های مرغوب می توان این مقدار را به ۲۵۰ گرم برای هر درخت کاهش داد و تنها از کود های دامی و کود سبز ( هوموس ) جهت حاصلخیزی خاک با آن مخلوط کرد .
کشور های تولید کننده زیتون
- اسپانیا
- ایتالیا
- یونان
- ترکیه
- فرانسه
- مصر
- پرتغال
- لیبی
- اردن
- فلسطین
- پرو
- سوریه
- مراکش
- الجزایز
- آرژانتین
- تونس
- استرالیا
مهمترین ارقام زیتون
ارقام داخلی عبارتند از :
دزفول ، زرد ، روغنی ، ماری ، شنگه ، فیشمی
ارقام خارجی عبارتند از :
این ارقام بیشتر در کشورهای سوریه ، فرانسه ، یونان ، اسپانیا مشاهده می شود .
مانند : کنسروالیا ، والانولیا ، سویلانا ، آربکین ، لچینو ، ابوسطل ، جلت ، کرونایکی ، بلیدی
هرس درخت زیتون
هرس از مهمترین عملیات باغبانی به شمار می رود که از همان آغاز کاشت نهال شروع شده و در طی سالیان میوه دهی درخت انجام می شود . درخت زیتون نیز بعد از کاشت نیاز به هرس دارد . اگر درختان زیتون از همان آغاز هرس نشوند ، تنه درخت کاشته شده به ۲ یا چند تنه تبدیل می شود که این امر شما را به حذف شاخه ها و تنه های اضافی آن وادار کرده و به خودی خود نیازمند هزینه های اضافه می باشد .
هدف از هرس
- شکل گیری و تشکیل ساختار مناسب
- تحریک درخت برای میوه دهی
- نفوذ بهتر نور به قسمت داخلی تاج
- تهویه بهتر تاج
- افزایش عمر درخت و تقویت در برابر بیماری
- سهولت در عملیات زراعی مانند سم پاشی ، برداشت میوه و تردد ادوات کشاورزی
- افزایش کمیت و کیفیت میوه
زمان هرس :
هرس تابستانه :
شاخه ها شامل شاخه های پر رشد مانند ، نرک ها ، پاجوش ها ، تنه جوش ها و شاخه های آفت زده و آسیب دیده هستند . به محض مشاهده این شاخه ها آنها را حذف نمایید .
هرس زمستانه :
این هرس را بعد از برداشت میوه و در زمان استراحت و رکود درخت و تا قبل از ظهور شکوفه های گل انجام می دهند ، در باغ های کوچک و مناطق سرد می توان هرس را اواخر زمستان انجام داد ، اما در مناطقی که خطر سرمای زمستان وجود ندارد ، هرس را در ماهای اواخر پاییز می توانید انجام دهید .
توالی و شدت هرس
توالی هرس :
فاصله بین دو هرس را توالی هرس می گویند .
به رقم ، تربیت اولیه رشد شاخه ها در سالهای قبل ، شرایط محیطی و خاک بستگی دارد . در ارقام کنسروی ، هر دو سال یک بار و در ارقام روغنی ، با توجه به رشد و باردهی هر ساله ، می توان هرس را انجام داد .
شدت هرس :
منظور از شدت هرس ، مقدار شاخه هایی است که قطع و سر زنی می شوند .
هرس باید با توجه به بار و محصول سال قبل ، رشد سال قبل شاخه ها ، توالی هرس ، حاصلخیزی خاک ، شدت نور ، وجود بادهای گرم و سن درخت انجام شود . در سال هایی که میزان محصول کم است ، هرس شدید تر صورت می گیرد . همچنین در ارقام کنسروی ، به علت تولید میوه های بیشتر شدت هرس را بیشتر از ارقام روغنی می کنند . در مناطقی که شدت نور بالا است و دمای بالا در طی فصل رشد بسیار بالا بوده ، هرس باید با شدت کمتری صورت گیرد و تاج درخت کاملا بسته شود .
در درختان جوان ، نباید هرس شدید صورت گیرید .
مراحل هرس درخت زیتون
هرس مرحله اول ( نهال ) :
این مرحله ، بعد از کاشت نهال شروع و تا ظهور اولین جوانه ها ادامه می یابد .
بعد از کاشت نهال به مدت ۳ الی ۴ سال ادامه خواهد داشت .
البته این در بسیاری از گونه های درخت زیتون متفاوت خواهد بود که در این مرحله درخت قادر به تولید گل و میوه نخواهد بود . در این نوع هرس ، رشد رویشی بیشتر می شود که موجب تشکیل شاخسار های بلند و عمودی در میان گره های بلند می شود . در مراحل اولیه ، درخت زیتون را تربیت و فرم دهی می کنند . انتخاب شاخه ها در شکل گیری بازوهای درخت با توجه به شرایط محیطی و … صورت می گیرد . در این مرحله با توجه به نوع فرم ، شاخه ها با نظم خاصی انتخاب می شوند که همه پاجوش ها و تنه جوش ها ، همچنین شاخه هایی که سمت داخل رشد کرده اند هرس می شوند .
هرس مرحله دوم ( بلوغ ) :
بعد از گذشتن از مرحله نونهالی و رسیدن به مرحله بلوغ درخت وارد فاز زایشی خواهد شد . مسلما فعالیت رویشی در این مرحله کمتر خواهد شد . هرس در این مرحله نیز کمتر و محدود به حذف شاخه های متراکم ، پاجوش ها و کنترل رشد درخت خواهد بود که شدت آن ، با توجه به شرایط محیط و … کمتر می باشد .
به هیچ عنوان هرس شدید صورت نمی گیرد .
هرس مرحله سوم ( پیری ) :
در این مرحله ، فرایند رویشی و زایشی به شدت کم می شود .
شاخسارهای تولید کننده میوه نیز قطعا کمتر خواهد بود .
در این صورت برای بازگشتن به فاز زایشی و جوان سازی آنها باید با شدت بیشتری هرس انجام گیرد .
انواع برش درختان زیتون
۱ – تنک کردن :
در این روش ، بعضی از شاخه ها از ته حذف می شود .
این عمل باعث جذب نور برای شاخه های دیگر و همچنین تهویه و رسیدن آب و مواد غذایی به شاخه های باقی مانده خواهد شد . در هنگام برش ، هیچ گونه ناخنکی به جا نماند و برش باید کاملا صاف ، با زاویه ۴۵ درجه باشد .
۲ – سر زنی :
در این روش ، بخشی از قسمت انتهایی شاخه ها را حذف می کنند .
این سر زنی به رشد سال قبل ، شرایط آب و هوایی و رقم آنها بستگی دارد .
این روش را با احتیاط و دقت انجام دهید چرا که ممکن است شاخه های زایشی و بار ده از بین بروند . سر زنی باید زمانی انجام شود که هدف از هرس ، تحریک رشد رویشی شاخه ، جهت تولید شاخه های جایگزین و کنترل ارتفاع درخت باشد .
انواع شاخه های درخت زیتون
۱ – نرک ها :
این شاخه ها در قسمت فوقانی شاخه های افقی و بازوهای اصلی به وجود می آیند .
رشد رویشی زیاد ، میانگره های طویل و رشد عمومی ، از دیگر خصوصیات نرک ها هستند .
هرس شدید ، آب و تغذیه زیاد ، عدم نور ، باعث به وجود آمدن نرک ها می شود .
در صورت تراکم آنها می توان ، با فاصله مناسب تعدادی از آنها را هرس کرد .
اگر این شاخه ها هرس نشوند ، تاج درخت متراکم می شود .
۲ – پاجوش ها :
این شاخه ها در طوقه گیاه و سطح خاک مشاهده می شوند .
پاجوش ها را از ته حذف کنید .
این شاخه ها با رشد سریع به درخت زیتون حالت بوته ای خواهند داد .
در صورتی که در مناطقی که سطح نور زیاد بوده و تنه درخت آسیب دیده است ، باقی گذاشتن ۲ پاجوش لازم می باشد و باید بقیه را حذف کنید .
۳ – تنه جوش ها :
این شاخه ها در روی تنه درخت و پایین تر از محل انشعاب بازوها به وجود می آیند .
تغذیه ، آبیاری ، شرایط محیطی و هرس شدید عامل اصلی به وجود آمدن آنهاست .
همه تنه جوش ها باید هرس شوند مگر زمانی که بازو و تنه درخت آسیب دیده باشد .
در این صورت باقی گذاشتن دو تنه جوش نیز ضروری است .
شاخساره ها در درخت زیتون
این شاخساره ها نازک و دارای میانگره های کوتاه هستند که در انتها به یک جوانه گل ختم می شوند . این شاخه ها تنها یک بار میوه می دهند و باید جهت تحریک میوه دهی در سال های آینده ، سر زنی شوند .
۴ – شاخسارهای میوه دهنده :
این شاخسارها از دو قسمت تشکیل می شوند .قسمت های انتهایی شاخه حامل جوانه های رویشی است و قسمت پایین تر و وسط شاخه محل تشکیل جوانه های گل می باشد .
این شاخه ها را شاخه های مختلط نیز می گویند .
فاصله میانگره ها در نوک شاخه ها کم و برگ ها به صورت انبوه دیده می شوند .
قسمت میانی شاخه که محل تشکیل میوه است دارای فواصل میانگره متوسطی می باشد .
قسمت پایینی شاخه ها دارای میانگره طولانی هستند .
بخش اعظم میوه روی این شاخه ها تشکیل می شود و نباید آنها را سر زنی یا تنک کرد .
۵ – شاخسارهای غیر میوه دهنده ( تخلیه ) :
شاخسارهایی که فقط در انتهای آنها چند برگ وجود دارد و مابقی شاخه ها دارای برگ باشد به باردهی نمی رسد و باید حذف گردد . معمولا در قسمت داخلی تاج و در اثر کمبود نور در طی چند سال ، شاخه ها تخلیه می شوند . جهت نفوذ نور ، باید قسمت داخلی تاج خلوت شود .
آفات و بیماری های درخت زیتون
از آفات رایج درخت زیتون می توان به موارد زیر اشاره کرد :
- مگس زیتون
- کرم سفید ریشه
- سپر دار بنفش زیتون
- پسیل یا عسلک زیتون
- شپشک های سیاه زیتون
- پژمردگی ورتیسیلیومی
- پروانه جوانه خوار زیتون
- پروانه چوب خوار
- کنه گالی زیتون
- لکه تاووسی
- بیماریهای پوسیدگی قلمه
که در ادامه به برخی از مهمترین آنها می پردازیم .
مگس زیتون Olive Fly یا Dacus Oleae
از مهمترین آفات درخت زیتون می باشد .
این مگس ها به طول ۳ الی ۴ سانتی متر می باشند .
با تخم گذاری در میوه باعث از دست رفتن کیفیت محصول می شوند .
این مگس ها بیشتر در زیتون های کنسروی شایع هستند .
مگس های به دمای بالا مانند ۳۰ الی ۳۴ درجه سانتی گراد حساس هستند .
در دماهای ذکر شده از فعالیت آنها کاسته می شود .
کرم سفید ریشه Phoyphylla Olivierg
این حشرات به شکل کرم در زیر زمین فعالیت می کنند .
بعد از بالغ شدن به سوسک های خالداری تبدیل می شوند .
با شخم زدن و زیر و رو کردن خاک می توان آنها را از بین برد یا می توانید از سموم شیمیایی مانند لیندین استفاده کرد ، به این شکل که ۸ کیلو لیندین را با آب مخلوط کرده و در مساحت یک هکتار سم پاشی کنید .
سپر دار بنفش زیتون Parlatoria Oleae Clover
این حشره در نقاط مختلف کشور ایران دیده می شود .
با تغذیه از تمامی قسمت های درخت زیتون به این درخت آسیب وارد می کند .
با به وجود آوردن لکه های ارغوانی بر روی برگ و میوه آن باعث عدم کیفیت محصول می شوند .
برای از بین رفتن آن می توان از محلول سم دیازینون در بهار و تابستان استفاده کرد .
پسیل یا عسلک زیتون Euphyllura Olivina Casta
این حشرات نارنجی در زمستان بر روی درخت زندگی کرده و در بهار تخم گذاری می کنند .
در اطراف تخم ها تارهای مویی و به رنگ سفید ترشح می کنند تا از خطراط احتمالی حفظ شوند . لاروها بعد از چند هفته بالغ شده و از شاخه های جوان تغذیه می کنند که باعث خشک شدن ، ریزش گلها و در نتیجه عدم تشکیل میوه می شوند . برای مبارزه با آنها می توان از سموم شیمیایی فسفره در اویل فصل بهار و قبل از باز شدن غنچه ها استفاده کرد .
شپشک های سیاه زیتون Saissetia Olea Bernard
یکی از آفات رایج و زیان آور درخت زیتون است .
این حشره در زیر سپری سیاه رنگ زندگی می کند .
حشرات ماده حدود ۳۰۰ الی ۸۰۰ تخم گذاشته که بعد از یک ماه ، تخم ها به لارو تبدیل می شوند و این لارو ها به شاخه های جوان آسیب می رساند . برای مبارزه با آنها از شیمیایی فسفره سموم در ماه های اسفند و شهریور می توان استفاده کرد . البته در خرداد ماه نیز می توان اقدام به سم پاشی کرد .
درخت زیتون در چند سالگی میوه می دهد ؟
این درختان بعد از ۴ سال به گل دهی می رسند .
اما تنها گلدهی کافی نیست .
درخت زیتون بعد از ۵ الی ۶ سالگی به بعد وارد فاز میوه دهی می شود .
البته برخی از گونه های این درخت ممکن است تا ۸ سالگی به میوه دهی نرسند و برداشت اولین میوه زیتون بعد از ۶ الی ۸ سال اتفاق بیافتد .
عمر درخت زیتون
درختان زیتون طول عمر زیادی دارند .
می توانند ۴۰۰ الی ۶۰۰ سال و گاهی هزاران سال نیز عمر کنند .
علت میوه ندادن درخت زیتون
عوامل متعددی در میوه ندادن درختان میوه خصوصا زیتون موثر است .
در برخی موارد ، گل ها فاقد اندام های نر و ماده هستند و علت آن عدم تغذیه و عدم تعادل هورمونی می باشد . یکی از علل آن ، هرس نکردن به موقع و سالیانه درختان می باشد . آفات و بیماری درخت زیتون نیز از جمله مهمترین عامل در عدم تشکیل میوه این درخت خواهد بود .
تکثیر درخت زیتون
تکثیر درخت زیتون از طریق زیر امکان پذیر است .
- کاشت بذر
- قلمه زدن
- خوابانیدن
- پاجوش
کاشت بذر درخت زیتون :
زیتون به ۲ روش جنسی و غیر جنسی قابل تکثیر است .
نهال هایی که از طریق کاشت بذر به دست می آیند را روش جنسی و نهال هایی که از طریق قلمه گیری ، خوابانیدن و … به دست می آیند را روش غیر جنسی می گویند .
بهترین راه برای کاشت درخت زیتون روش قلمه گیری است .
برای اطلاع از روشهای قلمه گیری و … می توانید مطلب درخت گیلاس یا درخت سیب را مطالعه بفرمایید .
فاصله کاشت درخت زیتون
برای کاشت درختان زیتون با توجه به شرایط محیط و اقلیم آن منطقه باید اقدام نمود .
اما در شرایط ایده آل تعداد درختان زیتون حدود ۱۶۰۰ الی ۲۵۰۰ اصله در هر هکتار است .
فاصله کاشت درختان زیتون بین ۳ الی ۴ متر در میان ردیف ها و فاصله درختان ۱ الی ۱/۵ متر می باشد .
فواید زیتون
- زیتون یک میوه کاملا روغنی و سرشار از ویتامین های A ، E ، K ، B6 ، چربی ، پروتئین ، کلسیم ، آهن ، فیبر و … است .
- زیتون سلامت قلب را تضمین می کند .
- برای پیشگیری از انواع سرطان کاربرد دارد .
- از پوکی استخوان جلوگیری می کند .
- زیتون باعث بهبود عملکرد سیستم گوارشی می شود .
- برای افراد لاغر توصیه می شود .
- برای درمان آرتریت ، نقرس و درد مفاصل و ماهیچه ها و … کاربرد دارد .
- مصرف زیتون باعث تقویت ذهن می شود .
- زیتون سطح قند خون را کنترل می کند .
- افراد مبتلا به کم خونی زیتون مصرف کنند .
- سطح کلسترول خون را کاهش می دهد .
- مصرف زیتون پیری و روند آن را به تعویق می اندازد .
- برای پوست بسیار مفید می باشد .
مضرات زیتون
- مصرف مدام زیتون ، لاغری مفرط ایجاد می کند .
- مصرف بیش از اندازه زیتون باعث ایجاد التهاب می شود .
- به علت چربی بالا ، زیاده روی در مصرف باعث ایجاد اسهال می شود .
- در بارداری باید با احتیاط مصرف شود .
- مصرف بیش از اندازه زیتون باعث بیماری های پوستی می شود .
دانستنی ها
- زیتون جز درختان همیشه سبز محسوب می شود .
- زیتون نماد صلح و حسن نیت می باشد .
- فصل میوه دهی آن در اواخر تابستان و پاییز می باشد .
- رنگ میوه آن به مدت زمان آن بر روی درخت بستگی دارد .
- میوه نارس به رنگ سبز و میوه رسیده به رنگ تیره و ارغوانی است .
- تقریبا می توان گفت که ۹۰% میوه های زیتون به روغن تبدیل می شود و تنها ۱۰% آن به صورت خوراکی مصرف می شود .
- از هر ۷ کیلو زیتون می توان ۱ لیتر روغن به دست آورد .
- طبق آمار به دست آمده میانگین تولید زیتون در دنیا ۱۸۰۰ کیلو در هر هکتار می باشد . در حالی که این آمار در ایران ۲۰۰۰ کیلو در هر هکتار می باشد .
- بزرگترین نوع درخت زیتون خر زیتون donkey olive می باشد .
- کوچکترین نوع درخت زیتون گلوله bullet می باشد .
- کشت زیتون در ایران حدود ۶۰ الی ۶۷ هزار هکتار می باشد و از هر هکتار باغ آبی و ده سال به بالا حدود ۵ تن محصول برداشت می کنند . این آمار در شرایط ایده آل به ۱۰ تن نیز می تواند برسد .
